DUDBUT'K'A

KRİST'İANİ TURKEPE: GAGAUZEPE

1989 3’anaşi maxarobaş k’orobaşi st’at’ist’ik’epes, em oraşi Sabçoetiş Artonobaşi sinorepeş doloxe nak’otxoni mutepeşi 197.164 uğunan. Bulgarepek, Gagauzepe şeni ‘‘Turki oqopineri Bulgari’’ oqopinot na 3’opxupan şeni Bulgarişi st’at’ist’ik’epes am tema şeni uxonarot dodgimoba uğun, emuşeniki Bulgariaşi doloxe Gagauzepek muzma na renan va maçkinenan mara mtelixolo Gagauzepe şeni dovisimadat na, albatobat 250.000 k’onari Gagauzik skidun ya matkvenan. Gagauzepek, religia, nena do k’ult’uruli oğodoba mutepeşişi dodgimurot dudi mutepeşi na 3’opxups do çkvaneroba na uqonunan Turkişi ar ok’obğale renan. Gagauzia: Gagauziş dixa coxote na itkvinen 3’alentunaşi Moldova iptişi oqopinot, Uk’rainaşi Odesa do mcveşi Baserabyaşi let’a na ren Bolgradiş meti K’abardino Balk’ari, K’azak’ist’ani, K’irgizist’ani, Turkia, Grek’ia do Romanias skidunan.

Andğaneri dğalepes oşi p’ro3ent’inurot xolo Rumeliş Turkuri dialekt’i na ğarğalapan Gagauzepek Ort’odok’si Krist’iani renan. An3’ineri orapes; Moldova, Bulgaria, Uk’raina, Grek’ia, Romania, Mak’edonia, Turkia, K’azak’ist’ani, Ozbek’ist’ani do arçkva xolo Argent’ina steri dobadonepeşi geografiapes skidunan. Gagauzepeşi origini mutepeşi do am temaş monoxtimot Gagauzişi coxo şeni m3udişi gagnapek oşkendas gedvaleri ren. Antepeşen arik, ‘‘Gagauzepek Musulmani uoqopinoba şeni Oşkenda Aziaşen Avrop’aşa na imt’es Turkepeşi motalepeşen renan’’ steri ugagnoni, uç’k’ualoni, useriozuli, umant’ik’oni steri mtelixolo m3udişi gagnapes quci va mepçat do entepeş meti gagnapes mendap3’k’edat na antepe aşo domasvarenan:

Gagauzepek Uz (Oğuz)epeşi motape renan. Gagauzişi coxokti 3aş Oğuzişen mulun.
Gagauzepek, Selçuk’epeşi Mapa 2. İzzet’t’in K’eyk’avusis na naqonu K’vint’eli Salt’uğişi dudmaxvencurot Dobrucas na moxtes do ek na konibarges Anatoliaş Selçuk’epeşi motape renan. Gagauzişi coxokti "K’eyk’avus"işen mulun.
Gagauzepek "Turki oqopineri Bulgarepe" renan.

An3’ineri orapeşi ağanmordale mtelixolo Gagauzi magoşogorepek, Gagauzepek Oğuzepeş motape na renşi mtinis dido k’ap’et’işi icernan, Gagauzişi coxokti Mtinişi Oğuzişen (Hak Oğuz) mulun ya zop’onan do aşopete am mtini oşkendas gedumernan. Ar xalk’ik coxo muşi (Gagauzi), muşi nanaşnenas na va uqonun ar metkvale k’ala va a3’opxen do dudgedvale muşiti mtinurot va aqven. Çodinurot metkvalete doptkvat na, irişen ç’k’uanot do ist’orialuri mtinik, Gagauzepek; Peçenek, Uz (Oğuz) do K’ipçak’epe k’ala Anatoliaş Selçuk’urişi Mapak 2. İzzet’t’in K’eyk’avusis (1236-1276) naqonurot Dobrucas na nibarges Selçuk’iş Turkepeşi motape na renanşi mtinişi gagna ren. Am Turkiş ok’obğalek mtelixolo ist’oriaşi doloxe, Bizansepes (Berz’enepes), Selçuk’urepes, Osmanurepes, Romenepes do Rusepes kae3’ales do aşopete oqopinot; nena, religia, k’ult’urot çkvanerobapes do xolo k’ult’uraş p’at’işi ontxupes unaqonurot dvaç’irobate skideren andğalepeşakis. Gagauzepek edo xolo amuş meti, Bulgariaşi doloxe Provadiaş xolos, Varna coxoni raionişi oput’epes, Dobruca do K’avarna k’ala Bulgariaş 3’alentunaşi İanbol do Topolovgradiş gomorgvasti skidunan.

7. oş3’anuraşi oşkendapes, gyulva Gyokturkiş dobadonaş ok’irtuşi çodinate gyulvaşk’ele na gyoç’k’u do ipti Peçenek’epeşi moxtimute na iqopinu çkvasotxanepeşa mendaxtimuşi ok’obğalurotxtimak, Turkiş ist’oriaşi beciti nuansepeşen ar teri 3’opxups. Turkiş noğapes na gyoç’k’u doloxeni k’abğapeşi çodinas, Peçenek’epek gyulvaşk’ele mendaxtimurot 860-880 şi 3’anapes Don-K’uban coxoni ğalişi raionişa moxterenan. Uk’açxeşi orapes xolo am moxtima mutepeşis na naqonerenan Peçenek’işi ok’obğalepek, Doniş ğalişen Tunaşi ğalişakis na ren mtelixolo zenepes xe gedverenan do eşopete Kievişi Ruseti k’ala manz’ageri iqverenan. 948 işi 3’anasti Kievişi noğas oxut’k’va3erenan, mtelixolo k’ele muşis oxut’k’va3urot kogoğeberenan do Knez Svyatoslaviti doqvilerenan. Peçenek’epek am geografias na rt’es do Rusepe k’ala artimajuraşi mt’eri na rt’es şeni, Rusepek zuğauçaşa va gyalerenan, zuğauçaşi em dixape xe mutepeşis va akaçarenan, do xolo am dodgimobaşi oqopinot Peçenek’epe k’ala Berz’enepek artimajuraşi cumak’oçi iqverenan, am oraşk’uleti Peçenek’iş-Berz’eniş k’ont’akt’epe gyoç’k’eren. Mara, am orapes Peçenek’epeşi yulvaşk’eleni sinorepe muşis oyoluşi oxut’k’va3u mutepeşi na munz’ines Uz(Oğuz)epek, Peçenek’epe kogoşonz’gipes. Ar k’elen Oğuzişi ok’obğalepeş, majura k’elen Rusepeşi oyolupeşi oqopinute Peçenek’işi dudmaxvencepeş doloxe çkvanerot gagnape, osimadupe do p’roblemape kogoç’k’eren. 1046 işi 3’anas Skiri Belçerişi Kegenik 20 şilya Peçenek’i k’ala K’ağan T’urak’is dudi e3’azderen. Am p’at’işi p’ozi3iaşen oşletinu na unt’u Kegenikti, Berz’enepeşi Mapanobas konanç’eren, ek koguibargeren do dudi muşi Krist’iani do3’opxeren.

Berz’eniş Mapanobaşen Kegeni na ak’vandu T’urak, var ya tkvesşi oras, muşi carepete Tunaşi ğalişen kamek’axteren do Berz’eniş dobadonas go3’uncubaleren, oxut’k’va3eren, yoleren. Mara, doloxe mutepeşis na gamaxteren p’at’işi zabunobak do xolo T’urak’ik am xali cgirişi va axmareren şeni muşi carepek do k’uvvetepek va acginerenan, gecginoba Berz’enepes aqveren. Am k’uvvetepeş 140 Peçenek’işi dudmaxvenci didmordale Mp’olişa komuqonerenan do Kirist’iani do3’opxerenan. Na iç’opes majurani Peçenek’epeti Sofia-Nişi şi gomorgvas zenişi raionepes koguibarginerenan. Antepeş meti majurani genomskide mutepeşiti Mak’edonias koguibarginerenan. Sofia-Nişis na ibarginu Peçenek’epek ar jur fara Berz’enepeşa dudi mutepeşi e3’azdesnati mutuskani va axvenerenan. 29 Ap’rili 1091 işi 3’anas K’ipçak-Berz’eniş artobonişi k’uvvetepes na koguicgines Peçenek’epek em ora şk’ule çkar oras carişi menceli va aqves. Antepeş genomskidepeti Balk’aniaşi çkvaneri raionepes konobarges. Berz’enepeşi carok’obğalesti dido nak’otxani Uzi komolobğes, amiqones. Edo aşopete am Uzepek uk’açxeni orapes Berz’enepeşi ist’orias dido beciti dodgimoba na aqvasunon Turk’op’ol coxoni carişi k’uvvetepe teşkili do3’opxes. Am k’itapes 1071 3’anaşi Malazgirtiş k’abğas xizmet’i aqverenan do temati ist’oruli ar mtini ren.

Uzepeşi çkvaşi ar k’isimikti uk’unikterenan do Rusepeşi şurgedginobaş oçvaluşi doloxe amaxterenan, uk’açxeti entepeş sinoperepeşi mamçumalobas gyoç’k’erenan do eşopete Uçap’ap’axonepeşi na3ia do3’opxinerenan. Rusepeşi stenate na ikrist’ianes am Oğuzepek, 1233 3’anas Rusepe do K’ipçak’epeşen ok’oxtimeri carok’obğale, Moğolepeşk’elen gvalo glaxat na koguiragadinu şeni ok’obğalurot k’oçepete çkva sotxanepeşa mendaxtimuşi iqverenan, ogzaluşi dvaç’irerenan do astaxolo majurani fara Tunaşi ğali mek’ilerenan, Turki xalk’epek dido dido na skidut’es Dobrucas koguibargerenan. Romanias an3’ineri orapes, arxvala ar jur oput’e muşiş doloxe Gagauzepek skidunan. Oyolepe, oxot’k’va3upe do idare muşis na amulut’es çkvaneri mapanobapeşi oğodobapeşa mek’ireburot k’arta oras eşo ordo ordo çkva sotxanepeşa ok’obğalxtima do mendaxtimuşi na dvaç’irt’es Gagauzepeşi, et’nik’uri xura mutepeşikti koguiktireren. K’ult’ura, lit’erat’ura do adeti mutepeşik Anatoliaşi Turkepes dido na mengapan Gagauzişi Turkepek, andğa dido didi do meç’ireri ginz’eşi amagepeşi, oxandupepeşi çodinas Resp’ublik’a Moldovaşi doloxe Moldovaş nanak’anonis na ok’um3xvinu ar k’anonite Xususuri Hak’k’oni ar St’at’uşi dodgimurot Gagauziş Dixaş Avt’onomiaşi Resp’ublik’a coxote renoba mutepeşis naqonupan.

İptişi oqopinot 1817 3’anaşi maxarobaş ok’oro3xus na kaiç’arineren Gagauziş coxoşi et’imologiaş oxo3’onapu muşi şeni dido çkvaneri gagnape renan. Gagauzepeşi et’nik’uri moxtima mutepeşis menda3’k’omilurot xolo çkvaneri t’eorepeti oşkendas gamaqomineri ren. Radlovik, “Gag”işi ok’um3xaleşi metkvalek Oğuzepeş ar pskişi coxo ren ya zop’ons. Emuşeniki, Gagauzepek Oğuzepeşi ar pski renan. Dimit’rovik, Sansk’rituris “ga”şi metkvalek, generasioniş oxo3’onapu uğun ya zop’ons. Aşote dovisimadat na, “Gagauz” Oğuzepeşi moxtamskideş oxo3’onapu uğun. Moşk’ovik, “Gag”işi ok’um3xval metkvalek Oğuzepeşi spesifik’uri ar tudelonpskisişi oxo3’onapu uğun ya zop’ons. Am gagnaburot dovisimadat na, Gagauzişi coxok, Oğuzepeşi ar tudelonpskişi oxo3’onapu uğun. Maledonovik; Gagauzişi coxo şeni 3aşoğuzişen kai3’opxinu ya zop’ons do am gagna muşiş jin mç’ipaşaşi gedgitun. Manovik, Gagauzişi metkvalek ar xalk’işi ist’oruli coxo muşi var do, Oğuzepeşi k’eraburot gurobaşi ar nişani ren ya zop’ons, am gurobaş nişaniti entepes Krist’iani na iqves şeni kogeidginu ya zop’ons. Ulkusalik, Gagauzişi metkvale şeni dudi mutepeşi Krist’iani na 3’opxes Oğuzepes na kogeidginu coxo ren ya zop’ons. Çakirik, Oğuziş Turkepeşi ar grup’ak “Gaga”şi coxote na işinet’es şeni am xalk’iş coxo “Gagauzi” ren zop’ons. Tanasoğlik, “Gagauz”i mcveşi nenas hak, yani ki oz (mtinişi) ya tkvala ren tkumers. Gagauzi şeniti am gagnaburot dovisimadat na mtinişi Oğuzişi o3’onapu uğun ya zop’ons. Mtinurot, Gagauzepek Oğuzepe şeni batili na ucoxupt’es şeni do dudi mutepe şeni Hak Oğuzi (Mtini(şi) Oğuzi na zop’ont’es şeni “H”şi bonca var do “G”şi bonca na ixmarupt’es şeni am metkvaleşi oxo3’onapa muşi Gagauzişi oqopinot koguiktu ya zop’ons do gagna muşis jin mç’ipaşaşi dodgitun.

Menselik, İslamişi Ansik’lop’edis Uzi şeni Oğuzişi metkvaleşi mk’ule otkvalu muşi aqven bekim ya zop’ons do Gagauziti 3a şi oxo3’onapu uğun, aşopete Gagauzişi metkvalek Oğuzepeşi majurani coxo muşi 3’opxups ya otkvalute gagnapa muşis naqonaps. Cebecikti, Gagauzişi metkvale şeni 3aşoğuzişi metkvaleşen na moxtuşi osimadus icers. Ercilasunik, Anatoliaşi dialekt’epes “gaga”şi metkvale didcumaşi oxo3’onapu uğun ya zop’ons, am gagnaşi dodgimurot Gagauzişi metkvalek didcuma Oğuzi, cuma Oğuzi oxo3’onapu uğun otkvalurot kaisimadeps. Gagauzişi metkvale şeni Aga-Uzi yani ki, didcuma Oğuzişen moxtu na tku çkva k’oçepek xolo korenan. Selçuk’epeşi genomskidepe renan do K’eyk’avusişk’elen na moxtes ya na zop’onspeşen na ren Balasçaevik, Gagauzişi metkvalek K’eyk’auzişen kai3’opxinu ya zop’ons. Am gagnak, yulvaşk’eleni xalk’epek “K”şi bonca “G”şi bonca steri na tkumet’es şeni, K’eyk’avusi var do Gagauzişi otkvalus gyoç’k’eret’esşi osimaduşen mulun. Mara, Manovik am gagnas va icers, muşeniki, Gagauzepekti Anatoliaşi Turkepe steri “K”şi bonca ixmarupan ya otkvalute gagna muşis naqonaps. Manovik xolo, aşo iqvat’uk’on na Anatoliaşen na mendaxtes İzzet’t’in K’eyk’avusi do xalk’i muşis Gagauzepe otkvaluşi dvaç’irt’es majurani xalk’epes mara entepes Selçuk’epeşi Turki ya zop’ont’esşi gagna molaşinaps. Xalil İnalcik do Kemal K’arp’at’ik Gagauziş coxoşi 3’k’ortolik K’eyk’avuzişen mulun ya zop’onan.